คำผญาสุภาษิตเตือนใจ

ฮู้จักผญา

คนอีสานมีคำคม สุภาษิตสำหรับสั่งสอนลูกหลานให้ประพฤติตนอยู่ในฮีตคอง (จารีต- ประเพณี) ไม่ออกนอกลู่นอกทาง คำคมเหล่านี้รู้จักกันทั่วไป ในชื่อ "ผญา" หมายถึง ปัญญา, ปรัชญา, ความฉลาด, คำภาษิตที่มีความหมายลึกซึ้ง (wisdom, philosophy, maxim, aphorism.)

ผะหยา หรือ ผญา เป็นคำภาษาอีสาน สันนิษฐานกันว่าน่าจะมาจากคำว่า ปรัชญา เพราะภาษาอีสานออกเสียงควบ "ปร" ไปเป็น ผ เช่น คำว่า เปรต เป็น เผต โปรด เป็น โผด หมากปราง เป็น หมากผาง ดังนั้นคำว่า ปรัชญา อาจมาเป็น ผัชญา แล้วเป็น ผญา อีกต่อหนึ่ง

ปัญญา ปรัชญา หรือผญา เป็นกลุ่มภาษาเดียวกัน มีความหมายคล้ายคลึงกัน ใกล้ เคียงกันหรือบางครั้งใช้แทนกันได้ ซึ่งหมายถึง ปัญญา ความรู้ ไหวพริบ สติปัญญา ความเฉลียว ฉลาดปราชญ์เปรื่อง หรือบางท่านบอกว่า ผญา มาจากปัญญา โดยเอา ป เป็น ผ เหมือนกับ เปรต เป็น เผด โปรด เป็น โผด เป็นต้น ผญาเป็นลักษณะแห่งความคิดที่แสดงออกมาทางคำพูด ซึ่งอาจ จะมีสัมผัสหรือไม่ก็ได้

ผญา คือ คำคม สุภาษิต หรือคำพูดที่เป็นปริศนา คือฟังแล้วต้องนำมาคิด มาวิเคราะห์ เพื่อค้นหาคำตอบที่เป็นจริงและชัดเจนว่า หมายถึงอะไร

ผญา เป็นคำพูดที่คล้องจองกัน ซึ่งไม่จำเป็นจะต้องมีสัมผัสเสมอไป แต่เวลาพูดจะ ไพเราะสละสลวย และในการพูดนั้นจะขึ้นอยู่กับจังหวะหนักเบาด้วย
ผญา เป็นการพูดที่ต้องใช้ไหวพริบ สติปัญญา มีเชาวน์ มีอารมณ์คมคาย พูดสั้นแต่กิน ใจความมาก

การพูดผญาเป็นการพูดที่กินใจ การพูดคุยด้วยคารมคมคาย ซึ่งเรียกว่า ผญา นั้น ทำให้ผู้ฟังได้ทั้งความรู้และความคิดสติปัญญา ความสนุกเพลิดเพลิน ยิ่งไปกว่านั้น ยังทำให้เกิด ความรักด้วย จึงทำให้หนุ่มสาวฝนสมัยก่อน นิยมพูดผญากันมาก และการโต้ตอบเชิงปัญญาที่ทำ ให้แต่ละฝ่ายเฟ้นหาคำตอบ เพื่อเอาชนะกันนั้นจึงก่อให้เกิดความซาบซึ้ง ล้ำลึกสามารถผูกมัด จิตใจของหนุ่มสาวไม่น้อย ดังนั้น ผญา จึงเป็นเมืองมนต์ขลัง ที่ตรึงจิตใจหนุ่มสาวให้แนบแน่น ลึกซึ้งลงไป

ภาษิตโบราณอีสานแต่ละภาษิตมีความหมายลึกบ้าง ตื้นบ้าง หยาบก็มี ละเอียด ก็มี ถ้าท่านได้พบภาษิตที่หยาบ ๆ โปรดได้เข้าใจว่า คนโบราณชอบสอนแบบตาเห็น ภาษิตประจำ ชาติใด ก็เป็นคำไพเราะเหมาะสมแก่คนชาตินั้น คนในชาตินั้นนิยมชมชอบว่าเป็นของดี ส่วนคน ในชาติอื่น อาจเห็นว่าเป็นคำไม่ไพเราะเหมาะสมก็ได้ ความจริง "ภาษิต" คือรูปภาพของวัฒนธรรม แห่งชาติ นั่นเอง

การจ่ายผญา แก้ผญา เว้าผญา หรือ พูดผญา คือการตอบคำถาม ซึ่งมีผู้ถามมาแล้ว ก็ตอบไป เป็นการพูดธรรมดา ไม่มีการเอื้อนเสียง ไม่มีทำนอง แต่เป็นจังหวะ มีวรรคตอนเท่านั้น ผู้ถามส่วนใหญ่จะเป็นฝ่ายชาย เช่น

(ชาย) .... อ้ายนี้อยากถามข่าวน้ำ ถามข่าวถึงปลา อยากถามข่าวนา ถามข่าวถึงเข้า(ข้าว) อ้ายอยากถามข่าวน้อง ว่ามีผัวแล้วหรือบ่ หรือว่ามีแต่ชู้ ผัวสิซ้อนหากบ่มี

(หญิง) ..... น้องนี้ปอดอ้อยซ้อยเสมอดังตองตัด ผัดแต่เป็นหญิงมา บ่มีชายมาเกี้ยว ผัดแต่สอนลอนขึ้น บ่มีเครือสิเกี้ยวพุ่ม ผัดแต่เป็นพุ่มไม้เครือสิเกี้ยวกะบ่มี


พอสิเข้าใจเกี่ยวกับผญาแล้วนอ ถ้าอยากฮู้หลายกะไปหาศึกษาเพิ่มเติมเอาเองเด้อ

เพื่อว่าเป็นการเรียนรู้และฝึกการเว้าผญา เฮากะมาเว้า มาแลกเปลี่ยนความฮู้เกี่ยวกับผญากันเด้อพี่น้องเด้อ 
                

๏ เป็นคนให้ธรรมเนียม คือนกเจ่า

บาดว่าบินเผ่นผ้าย ขาวแจ้งดั่งนกยาง

๏ เป็นคนให้ ลักขะนานามปลวก

หากซ่างยู่หากซ่างอ้น คูนขึ้นให้ใหญ่สูง

๏ ให้ค่อยเอาโสมเพี้ยง ทุงไซ ซ้องพะเนด

ลมบ่มาล่วงต้อง บ่มีเปื้องปิ่นหาง ดอกนา

๏ ยามเมื่อลีลาย้าย แปงโสมให้มันคล่อง

อย่าได้เป็นดั่งเซื้อ ซะนีเต้นค่างไป

๏ ซาดที่ภาษาเซื้อ แนวเสืออย่าได้แอบ

ให้เจ้าแอบเอาแต่เซื้อลูกซ้าง มาสร้องสืบเฮือน

๏ ความคิดให้เถิงถองพื้น เสมอบัวยมยั่ง

ใจให้อ่อนสิ่งฝ้าย หลายลี้ยืดยาว

๏ อย่าได้ทำตนเพี้ยง หัวเพียงเสมออึ่ง

มันหากเหลือแต่ฮ้อง ตายย้อนปากโต

๏ อย่าได้ขัว ๆ ฮ้อง เสมอกากินไข่

อย่าได้เป็นดั่งนกไส่ฮ้อง ลางเข้มข่มแขง

๏ เป็นญิงนี้ ให้ธรรมเนียม นามไก่

ไก่มันซ่างฟัก ซ่างป้อง ปองลูกให้ใหญ่สูง

๏ ซือว่าเป็นคนให้ ธรรมเนียมนามเต่า

มันหากเมี้ยนไข่ไว้ ดีแล้วจึงค่อยหนี

๏ ให้ซ่างบ้อน เสมอดั่งปลาหลด

อย่าได้แปนคูยลอย ดั้งปลากระทงใบ้

๏ ให้ค่อยทำเพียรสร้าง เสมอแตนแปงซ่อ

ให้สร้างก่อสืบไว้ เสมอเผิ้งสืบฮัง

๏ เจ้าผู้มีความฮู้ เต็มพุงเพียงปาก ก็ดีท้อน

สอนโตเองบ่ได้ ใผซิย้องว่าดี

๏ คนผู้มีความฮู้ ซูซีเฮ็ดบ่แม่น

ความฮู้ท่อแผ่นฟ้า เป็นบ้าท่อแผ่นดิน

๏ ไหมบ่มีครั่งย้อม คือป่านซาวกะเลีง

ดำบ่แดงพอกะเทีน ส่วนซิเสียเซีงผ้า

๏ คันเจ้ามีเข็มแล้ว ให้ถามไหมดูก่อน

ไหมบ่มีฮ้อยก้น สนได้ก็บ่งาม

๏ คำค่าล้น คดขอดเป็นแหวน

สีแดงสุก ก็เพราะมีหัวแก้ว

คือคนฮู้ วิซาดีหลายอย่าง

กิริยาซ่วยยู้ ซูขึ้นจึ่งค่อยเฮือง แท้แล้ว

๏ ซาดที่เป็นญิงนี้ ญิงไปให้มันแน่

ญิงก็ญิงแท้ ๆ แนแล้ว จึงค่อยยิง

๏ ซาดที่เป็นซายนี้ อย่าเป็นทรายแกมแฮ

ซายก็ซายแท้ ๆ ตมนั้นอย่าให้มี

๏ ซาดที่เป็นมณีแก้ว มหานิลลูกประเสริฐ จริงแล้ว

ถ้าบ่มีคำหุ้มห่อแก้ว มณีเจ้าก็บ่เฮือง

๏ อย่าให้เสียแฮงได้ เป็นคนนำเพิ่น

คนก็คนแท้ ๆ เหนียวตึ้ง จั่งแม่นคน

๏ กินแกงให้เจ้าซอมดูก้าง คาคอซิจิ้มยาก

ดูกมันไปอยู่ค้าง เกลือนน้ำซิบ่ลง

๏ ข้ามเหนือเพื่อตกใต้ ไหลลงมาค้อมพ่อแม่น

คือดั่งพร้าอีโต้ คมปู้ให้ฟันเจ้ยแต่ไกล

๏ มีไหมแล้ว อย่าลืมคุณม้อนคว่าง

ม้อนหากแปงเส้นยุ่ง ยองให้ก็จึ่งมี

๏ อย่าได้เห็นแก่ได้ หมากแตงโมหน่วยใหญ่

ลางเทื่อโชคบ่ให้ ซิเลยได้หน่ายปลาย

๏ ไม้บ่ทันแทกด้าม อย่าฟ้าวฮ่าวหวนตัด

เยียวบ่เถิงภายลุน ซิเคยมือเมื่อหน้า

๏ เห็นว่า ซอนลอนตั้ง กางพาอย่าฟ้าวอยาก หลายเนอ

ลางเทื่อเป็นต่อนง้วน กินแล่ว ซิบ่ยืน

๏ เป็นขุนนี้ วิซาให้มีมาก

อย่าได้เป็นดั่งหนังแห้งมาจวบพ้อ ไฟไหม้โงดโง

๏ กินให้พิจารณ์ไว้ คะเนดูสามส่วน ดีดาย

นอนให้คึดสี่ด้าน คะนิงถ้วนจึ่งนอน แท้เนอ

๏ ซาดที่แนวนามบ้ง แปนโตกาซิตอด กินแล้ว

เฮ้ดให้คือดั่งม้อน ใยหุ้มห่อโต นั้นท้อน

๏ เป็นว่าได้หน่วยแก้ว อย่าปะเอิบใจหลาย

ลางเทื่อฮงๆใส หน่วยขวงบ่มีฮู้

๏ กุนชะโรซ้าง แนวสูงสัตว์ใหญ่

๏ ของบ่เป็นตาจ้ำ อย่าสู่จุ่มลงเลิ๊ก

ของบ่เป็นตากิน อย่ากินซิพวนท้อง ๏ ญิงฮูบฮ่าย ครองวัดพางาม

ซายฮูบทราม วิซาพาฮุ่ง

๏ บวยบ่มีด้าม ซิเอาหนังมาค้างแอ่ง

เขาซิเอิ้นกะโปะหมากพร้าว บ่มีเอิ้นว่าบวย

๏ ขนไป่ทันปกท้าย ก็อย่าหันเหียนแล่น ไปนั้น

ปีกไป่ทันหุ้มก้น อย่าท่าแต่ซิขัน

๏ คำปากพ่อแม่นี้ หนักเกิ่งธรณี

ใผผู้ยำแยงนบ หากจักเฮืองเมื่อหน้า

๏ ใจให้เสมอน้ำ คุงคาสมุทรใหญ่

ให้เจ้าคึดถี่ถ้วน ดีแล้วจึ่งค่อยจา

๏ อย่าได้ทำใจเพี้ยง เขาฮอขมขืน

ความคึดเจ้าอย่าตื้น เสมอหม้อปากแบน

๏ อยู่ให้ปลูกมอน หนีให้ซ้อนฮั้ว

๏ อยากทุกข์ ให้เป็นนายคน

อยากสนละวน ให้เอาเมียน้อย

๏ อยากกินหลาย ได้กินท่อก้อย

อยากกินน้อย ได้กินท่อหัวโป้มือ

๏ อยากไวให้คลาน อยากนานให้แล่น

๏ หลีกลิง ให้ไกลสามศอก

หลีกหอก ห้ไกลสามวา

หลีกคนพาลา ให้ไไกลสามโยชน์

๏ ว่าโตกะดัด เพิ่นแฮงกะด้อ

ว่าโตนั้งย่องย้อ เพิ่นพัดนั่งยองตอ

๏ ให้ตื่นเดิกคือกา หากินคือไก่

๏ ฮักงัวไห้ผูก ฮักลูกให้ตี

๏ เฮ็ดนาอย่าแพงกล้า ไปค้าอย่าแพงทึน

๏ แฮ้งคาบมา กาคาบออก

๏ บ่อนสนุกอย่านอน เมียวอนอย่ายิน

๏ บ่อนบ่สมพอนั่ง อย่านั่งลับไล

บ่อนบ่สมพอไป อย่าไป

๏ ไก่บ่สมพอฆ่า อย่าฆ่า

๏ แหวนงาม ย้อนหัว

ผัวงาม ย้อนเมีย

ผัวเป็นเพีย เพราะเมียใจฮู้

๏ อยู่ให้เพิ่นว่าดี หนีให้เพีนคิดฮอด

๏ เพิ่นบ่เอิ้นอย่าขาน เพินบ่วาน อย่าซ่อย

มักซ่อยแท้ ให้พิจารณา

๏ บ้านอยู่ใกล้ป่า อยู่เฮือนเพ

บ้านอยู่ใกล้เซ อึดปลาแดก

๏ ก่งามย้อนขน คนงามย้อนแต่ง

๏ เก้าอดเป้าเยื้อน หากจะได้ต่อนคำ

๏ ความดีฝังไว้เก้าศอก ความซั่วสักออกเก้าวา

๏ เฮือไหล ท่ายัง ไฟไหม้ป่า ดอยยัง

๏ เซื้อหมากต้อง บ่ห่อนหล่นไกลกก

แนวผมดก บ่ห่อนเป็นหัวล้าน

๏ สิบตำลึงอยู่ฟากน้ำ อย่าได้อ่าวคะนิงหา

สองสลึงแล่นมามือ ให้เจ้ากำเอาไว้

๏ ได้เมียดี ปานแก้วคูนล่าง

ได้เมียซ่าง ปานแก้วคูนเฮือน

ได้เมียบิดเบือน ปานแก่ไม้ทางปลาย

๏ มีเงินล้น เต็มถง อย่าฟ้าวอ่ง

ยามเมื่อทุกชะมอดไฮ้ เมื่อหน้าส่องบ่เห็น

๏ เงินหากหมดเสียแล้ว ขวัญยังดอมไถ่

อันว่า ผ้าขาดแล้ว แซงนั้นหากยัง

๏ อย่าจกฮูงูเห่า อย่าเซ่าของเพิ่นมากิน

๏ ทุกข์ให้เลี้ยง ปากเกลี่ยงให้ใล่หนี

๏ นั่งให้เบิ่งที่ หนีให้เบิ่งบ่อน

๏ นุ่งผ้าลาย หมาเห่า

เว่าความเก่า ผิดกัน

๏ เบิ่งคน ให้เบิ่งหน้า

เบิ่งผ้า ให้เบิ่งเซีง

๏ เบิ่งซ้าง ให้เบิ้งหาง

เบิ่งนาง ให้เบิ่งแม่

๏ เบิ่งวัด ให้เบิ่งถาน

๏ อยากทุกข์ ให้เป็นนาย

๏ อยากสบาย ให้เป็นแหล้ง

๏ ตกหมู่แฮ้งเป็นแฮ้ง ตกหมู่กาเป็นกา

๏ หมั่นหลังด้าน ขี้คร้านหลังหัก

๏ ของกินบ่กินมันเน่า ของเก่าบ่เล่ามันลืม

๏ ใจหนักได้กินข้าว ใจเบาได้กินกอยหัวใหญ่

๏ เงินเต็มพา บ่ท่อผญาเต็มปูม

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

๏ เงินเต็มพา บ่ท่อผญาเต็มปูม

๏ ถ่มน้ำลายให้เบิ่งป่อง นั่งยองย่อให้เบิ่งหว่างขา

๏ ฮักผัวให้ มีใจผายเพื่อ

ฮักผัวให้ฮักพี่น้อง แนวน้าแม่ผัว

๏ ฟันเฮือไว้ หลายลำแฮท่า

หม่าข้าวไว้ หลาายบ้านทั่วเมือง

๏ เฮือนใด๋ ยามกินข้าว หลายพาหมับแมบ

เฮือนนั้นเสิกบ่มั้ว ใจน้ำบ่คล่องปลา ๏ เฮือนใด ยามกินข้าว พาเดียวเป็นหมู่

คำฮักยังซ่างตู้ม กันไว้หมื่นอะสง

๏ ผมบ่หลายให้ตื่มซ้อง ที่น้องบ่หลายให้ตื่มเสี่ยวตื่มเกลอ

๏ ฮั้วหลายหลักจึ่งมั่น พี่น้องหลายชั้นจึ่งดี

พี่น้องบ่หลาย ให้หาสหายมาตื่ม

๏ แก้วบ่ผัด สามปีเป็นแฮ่

พี่น้องบ่แว่ สามปีเป็นเพิ่น

๏ เฮ็ดกินอย่าคร้าน เข้าบ้านอย่าอาย

๏ อันว่าผัวเมียฮ้าย ยามเดียวก็เป็นเพิ่น เสียแล้ว

บาดว่า พี่น้องฮ้าย คือขี้บ่เหม็น

๏ เฮือคาแก้ง เกวียนเห็นให้เกวียนแก่

บาดว่าไปฮอดน้ำ เฮือซิได้แก่เกวียน

๏ เฮือนบ่มีสีหน้า กาบินมามันซิล่วง

มีเฮือน คันบ่มีพ่อเหย้า โจรซิเข้าล่วงเฮือน

๏ จันทร์ในแจ้ง ดวงเดียวบ่มีค่อง

บ่มีดาวแวดล้อม จันทร์เจ้าก็บ่เฮือง

๏ หนองบ่มีขอนคั่น ซาวแหเขาซิหว่าน ลงแล้ว

มีวังบ่มีเงือกเฝ้า คนใบ้ก็บ่ยำ

๏ โทษบ่ทันเถิงกวาน เถิงสารให้ค่อยอ่าน เอาท้อน

สิ่งที่ผิดพลาดพลั้ง อภัยให้เทื่อเดียว

๏ มีดง บ่มีไม้ เอาอันใดมาเป็นป่า

มีหนองคันบ่มีหญ้าปล้อง ปลาซิบ้อนอยู่บ่อนใด

๏ ให้เจ้าเอายาวไว้ คือกาคาบเต่า

อย่าได้เฮ็ดอุ้งปุ้ง คือฮู้งคาบกา

๏ ให้เจ้าเอายาวไว้ คือสินชัยฟันไฮ่

ปีนี้ได้แต่ปล้ำ ปีหน้าจึ่งค่อยฮอน

๏ อย่าได้ไขปะตูไว้ โจรขโมยสิฮู้เมื่อ

๏ บ่อนสูงให้อ่ำ บ่อนต่ำให้ยอ บ่อนบ่พอให้ตื่ม

๏ ผู้กิน กินพอฮาก ผู้อยาก อยากพอตาย

๏ มือยาวสาวได้ สาวเอา

๏ ปลาใหญ่ กินปลาน้อย ปลาส้อย กันปลาซิว

๏ อย่าฆ่าคนดี อย่าตีคนคุ้น

๏ อย่าอวดอ้างผญา อย่าว่าคนทุกข์

๏ ฝนตกโห้ง ไหลไปโฮม แต่โพนปลวก

บวกหมู มีบ่แพ้ ฝนเห้ง แล่นกาย

๏ เห็นว่า ขอนไหลน้ำ อย่าคองคอยว่าขอนคอก เทื่อเนอ

ลางเทื่อหลายมื้อลงแซ่น้ำ ยังซิปี้นป่งใบ บ่ฮู้

๏ อย่าได้ติแถลงเว้า เอาเลามาจักตอก

บาดว่า จักบ่ถึกข้อ หย้อบ่ถึกปล้อง มันซิเสี้ยวใส่มือ

๏ อย่าฟ้าว ติเตียนเว้า ผักกะเดาขมขื่น

บาดว่ากินลาบก้อย ยังซิโอ้อ่าวหา

๏ อย่าได้ลื่มคุณเฒ่า แมวบักดำโตเกิดก่อน

หนูบ่กัดเสื้อผ้า ก็เป็นย้อนเพราะแมว

๏ มันหากเหลือแฮงควายบักเลเฒ่า อดสาเล็มกินหญ้าอ่อน

ดังแม่นเขาะน้อยๆ เป็นหน้าอี่ดู หน่ายเด

๏ ซ้างเข้านา อาจญาเข้าบ้าน

๏ อย่าได้เก็บดอกว่าน บ้านเพิ่นมาซม

ให้ค่อย ๆ งอยซานเก็บ ดอกกะเจียวแคมฮั้ว

๏ กินข้าวผี ให้เจ้าจกคอฮาก เคี้ยวหมากผีให้เจ้าจกคอคาย

ให้เจ้าคืนมาดายท้องเปล่า มากินข้าวเก่านำอาวนำอา

๏ แล้วนา ฆ่าควายเถิก

แล้วเสิก ฆ่าคนหาญ

๏ บ่อนอ่อนซ้ำพัดแทง บ่อนแข็งซ้ำพัดเว้น

๏ ทุกข์กายอยู่ได้ ทุกข์ใจอยู่ยาก

๏ อย่าเซื่อใจทาง อย่าวางใจคน มันจนใจโต

๏ ใผผู้อาสาเลี้ยง งูสาไว่ดอมไก่ เป็นลือ

ย้านแต่ดับบ่มั้ว เข็นฮ้ายฮ่วมเฮือน

๏ อย่าได้ติแถลงเว้า เอาเลามาปลูก

บ่แม่นเซื้อซาดอ้อย กินได้ก็บ่หวาน

๏ อย่าได้อาสาเลี้ยง แนวซะนีฮูปค่าง

มันหากเคียวผอกพ้น ผองเท้ากระดูกดำ พุ้นแล้ว

๏ อย่าได้ติแถลงล้ม ตมบ่มีพะลาดมื่น

อย่าสู้พะลาดล้ม เดือนห้าก่อนฝน

๏ คันได้กินต่อนซี้น อย่าลืมแห่งคุณหมา

โจรบ่มาซอมลัก คอบหมานอนเฝ้า

๏ สุกคาต้น บ่ปานฝานหัวบ่ม

๏ คันได้กินปลาแล้ว อย่าลืมปูปะป่อย

ลางเทื่อปูขาดข้อง ยังซิได้ป่นปู

๏ คันได้ขี่ซ้าง กั้งฮ่มเป็นพระยา

อย่าได้ลืมเสนา ผู้แห่นำตีนซ้าง

๏ คันเจ้ามีแหแล้ว อย่าลืมซิงห่างการะต่าย

คันเจ้ามีข่ายแล้ว อย่าลืมแฮ้วนกไก่นา

๏ คันได้ยินคำเว้า ขมใน ๆ อย่าฟ้าวจ่ม

ลางเทื่อขมขี้เพลี้ย เมื่อหน้าหากซิดี

๏ คันได้กันลาบก้อย อย่าลืมแจ่วแพวผัก

คันได้กันพาเงินพาคำ อย่าได้ลืมกะเบียนฮ้าง

๏ นกเขาเข้าอยู่ตุ้ม เหงาหง่วมแต่ความทุกข์

แม่นได้งอยคอนเงินคอนคำ ก็บ่ลืมคอนไม้

๏ อย่าสู้ไลเสียถี้ม พงษ์พันธุ์พี่น้องเก่า

อย่าสู่ละเผ่าเซื้อ ไปย้องซาดอื่นไกล

๏ ซ้างซิตายทาวเคือ เสือสิตายทาวเหล่า

๏ ตีหัวปลา สะเนือน หัวนาก

ตีหัวฟาก สะเนือนหัวฝา

๏ เห็นเพิ่นทุกข์อย่าทาน เห็นเพิ่นมานอย่าท้วง

๏ บุญหัวบ่เคยได้ สังวาลย์คำพญานาค

ขี้ดินดาก ติดหัวเล็กน้อย โงแง้นว่าแม่นหอน

๏ อีดูตนหม้อ มีคอปากบ่ออก

อีดูหมากลิ้นไม้ มีลิ้นปากบ่เป็น

๏ เห็นว่างูเหลือมใบ้ อย่าบายหางจกปากมันเนอ

บาดว่ามันยอคอขบ เลือดซิไหล ทั้งไข้

๏ ควายบ่กินหญ้า แสนซิข่มก็เขาหัก

หมูบ่กินฮำ แสนซิตี ก็ดังเว้อ

๏ มันหากเหลือแฮงแท้ ดังไฟด้นซุ่ม

ฝนหากรินรวดมื้อ ดังได้ก็บ่เฮือง

๏ หากอยู่ตามกระบวนแก้ว ธำมะโฮง บ่มีหม่นหมองแล้ว

๏ อ้ายนี้เป็นดั่งเฮือสะเภาค้า บ่หนีฟองแก้งใหญ่

๏ สัจจะผู้ซายนี้ คือหินหนักหมื่น

๏ เจ้าผูเซื้อซาดซ้าง หากินแต่เฮียวใผ่

๏ ใผซิหลิงเห็นได้ ในใจ นกขี้ถี่

๏ คันน้องตายเป็นบ้ง ประสงค์สอดสาขา

อ้ายบ่แก่น ดอกข้าว แต่คำเว้าแก่นทุกคน

๏ อ้ายนี้แนวนามแบ้ หากินไกลถิ่น

มาพบพุ่มหมากเขือ มาพบเคือหมากแค้ง

มาพบแซงหมากพร้าว คราวนี้บ่อยากหนี

๏ ให้น้องอดสาเลี้ยง ควายโซไว้ท่าห่า

๏ เจ้าผู้หงส์คำฝ้าย บ่หมายงอยต้นไม้ต่ำ

เบ็ดใส่ไม้แก่นสูง เบ็ดใส่ยูงแก่นหล้อน

เบ็ดใส่คอนแก่นแต้ ลำดั้วจึ่งค่อ่ยงอย

๏ ตกกะเทีนได้กำคอแข้ บ่วางมือให้หางมันฟาด

ตกกะเทีนได้กำคอกะท้าง บ่วางให้แก่ผู้ใด

๏ ตกกะเทีนได้ลงบายม้วน บ่เป็นบุงให้เป็นกะต่า

คันบ่เป็นซ้าผ้าอ้อม ให้เป็นข้องใส่ปลา

๏ คันตมติดให้เอาตมล้าง แถมลงให้มันหม่น

คันน้ำติดให้เอาน้ำล้าง แถมซ้ำให้ตื่มงาม

๏ อ้ายนี้เป็นดั่งควายบักดำน้อย หลงฮอยพรากแม่

น้องบ่หลกหญ้าป้อน น้องบ่ถอนหญ้าเลี้ยง ความน้อนส่วนซิตาย

๏ เจ้าผู้เมือหวั้ง ๆ บ่เหลียวหลังเอี้นสั่ง

คันบ่เอี้นสั่งใกล้ ก็พอเอี้นสั่งไกล

๏ อ้ายนี้เป็นดั่งเกวียนสีฮ้าง บ่มีงัวเทียมแก่

คันแม่นควายบ่เทียมแก่ให้ เกวียนซิค้างโคกซะเทีน

๏ คิดไปหลายนับมื้อยุ่ง คือยุงอยู่ในป่า

คิดไปหลายนับมื้อพ้อ พอไก้อยู่ซู่ยาม

๏ เจ็บอกปานไฟไหม้ เจ็บใจปานฟ้าผ่า

เจ็บตาปานไม้ค้อน คะเนีนปล้ำต่อยตี

๏ คันนางตายเป็นฝ้าย หลาไนให้เขาแกว่ง

อ้ายซิตายเป็นไม้กำพั้น พันกลิ้งก่อนแพร

๏ อย่าได้เทียวทางเวิ้ง เหิงหลายมันซิค่ำ

ให้น้องตัดบาท ให้น้องปาดเฟื้อง ลงบั้นบ่อนซิ้เอา

๏ น้องผู้เที่ยวทางเวิ้ง ให้ถือทิงบังใหญ่

บาดว่าเข้าฮ่มหว้า ยังซิได้ส่วยคีง

๏ อ้ายนี้แนวนามน้อย หมากหอยนาหน้าต่ำ

แม่นซิตัดไม่ปล้ำ แม่นซิค้ำไม้ยู้ ซูขึ้น ก็บ่สูง

๏ เจ้าผู้แนวนามม้า อาซะไนมะนีกาบ

ซิมาเดินไต่พื้น คืออ้ายห่อนซิเป็น

๏ สิบปีล้ำซาวปีล้ำ จึ่งเห็นโอ่งมายามมั่ง

ข้าวขึ้นเล้า จึ่งเห็นเจ้าเทื่อเดียว

๏ เจ้าผู้ต้นดอกงี้ว คะนิงฮอดปลายบก

๏ เจ้าผู้แนวหน่ายแก้ว อย่าได้เปิดดินทราย

เจ้าผู้แนวควายเขา อย่าได้ลืมควายตู้

๏ อ้ายนี้คอยหาน้อง คือนกทาคอยปลวก

คือดั่งฮวกอยู่น้ำ คอยท่าห่าฝน

๏ น้องผู้เซื้อซาดน้ำ ส่างใหญ่ใสเย็น

ใผซอเป็นคนตัก หม่อมพะนางมาไว้

๏ น้องผู้เซื้อซาดไม้ ลำยาวขาวซือ

คันซิให้อ้ายซื้อ พันล้านก็วซิเอา

๏ เจ้าผู้เดือนเพ็งแจ้ง มีแสงสังบ่ส่อง

เจ้าผู้ดาวดาดฟ้า บ่แยงพื้นแผ่นไต แด่บอ

๏ ตองตัดยังมีส้น ไหมสนยังมีเงื่อน

เชิญอ้ายปลงเงื่อนไว้ หมายมั่นบ่อนซิเอา

๏ เจ้าผู้เซื้อซาดซ้าง ยศใหญ่ สกุลสูง

อ้ายยอยากยองหลังขึ้น ไปยืนตายเป็นแย่ง

อยากเป็นแหล้งฮับเลี้ยง อวนน้องคู่ซู่ยาม

๏ อันว่าเซื้อซาดน้ำ กว้างใหญ่วังเลิ๊ก

อ้ายอยากลงลอยซม ให้สว่างใจหายฮ้อน

๏ คันแม่นใจประสงค์แล้ว หนามกะแทวก็ซิผ่า

แม่นมีป่าขี้อ้น พันซั้นก็ซิถาง

๏ อ้ายนี้เว้าแล้วเอา สนเคาแล้วขี่

ปี้งแล้วจี่ สุกแล้วก็กิน

๏ คันสิหยับเข้าใกล้ ย้านกีดพวงหลา

คันซิหยับเข้าหา ย้านหมาน้องเห่า

๏ บ่เห็นหน้า เห็นแต่นาก็พออยู่

เห็นแต่เสื้อพาดแจ เห็นแต่แพรพาดฮั้ว

ได้ยินเสียงหัวอยู่ในบ้าน ก็ปานได้นั่งลม

๏ ตีหลังด้วยไม้แส้ พัดเอามามาลูบไหล่

แสนซิใซ้น้ำอ้อย มาออยน้องก็บ่ลืม

๏ ย้านแต่ป่าหญ้าแปก บ่เกิ่งหญ้าควาย

ย้านแต่ป่าหญ้าหวาย บ่เพียงหญ้าอ้อย

๏ ความมักหลาย ความอายหน่อย โตซิตายบ่อฮู้เมื่อ

๏ บัวบานบ้าง กลางสระพังบ่มีคู่

๏ เพีนว่า ดาวสะเด็ดดั้ว บ่หมายลงเกลือกขี้ฝุ่น คือกันกับน้องอุ่นหล้า บ่หมายซ้อนบ่าวพี่ซาย

๏ เจ้าผู้อิ้งติ้ง เจ้าผู้ติ่งมันแกว

เจ้าผู้แนวมันเพา อย่าได้ลืมเสี่ยมเหี้ยน

๏ อ้ายเหมือนดั่งนกเต็นเต้น สะเด็นลงมาก่อน

น้องนี้เหมือนนกเจ่าจั้ง คอยล้าอยู่ดาย

๏ มันหากเหลือแฮงแฮ้ง ควายบ่ตายสังมาเซิน

กาบ่มาซ่วยแฮ้ง บ่คองได้แจ่วแลง

๏ เสียแฮงห้าง กฐินแฮ บ่ได้แห่

บาดผู้เพิ่มบ่ห้าง ก็ยังได้แห่ไป

๏ ไหมคำยุ่ง เต็มบุง บ่เห็นเงื่อน

บาดว่าอำเงื่อนไว้ เห็นส้นค่าวา

๏ เจ็บด้วยคำปากนี้ หนักกว่าแก่นกะยุงตี

แสนซิปัวยาหยัง ก็บ่มีหายได้

๏ ตกกะเทินว่าได้ลงทึนค้า เสียดายทึนบ่ห่อนแม่น

ฆ่าควายเสียดายหมากเผ็ดน้อย ซิไปก้อยใส่หยัง

๏ ตกกะเทินได้ไปคล้องซ้าง เอาจนได้ขี่มา พุ้นแล้ว

๏ ใผสิหลิงเห็นได้ ในใจนกขี้ถี่

ความปากหวานจ้อย ๆ ใจส้มดั่งหมากนาว

๏ ลายคนนี้ บ่คือลายซ้าง เสือสางซ้างป่า

อธิบายบ่ได้ ใจนั้นส่องบ่เห็น

๏ น้องนี้แจ้งคือดาว ขาวคือฟ้า ใสงามคือหน้าแว่น

แบนฝ่ามือฮับต้อน เชิญท้อนผู้ประสงค์

๏ เก้าซิแจ้ง สิบซิแจ้ง อย่ามีเมฆมาบัง

อย่าได้มีราหู เบียดเบียนพระจันทร์ได้

๏ บุญบ่เคยขี่ม้า ย้อนมันแล่นสะเด็นตก

บุญบ่เคยจกฮู จกแขนลงพัดคาเงื้อม

๏ บุญบ่เคยเข้าถ้ำ คลำไปบ่ฮู้ซอด

บุญบ่ฮอดยอดแก้ว ปีนขึ้นก็บ่เถิง

๏ บ่เคย ก็ลองเล่น บ่เป็นก็ลองเบิ่ง

บุญบ่เคยปั่นบ้าง ซิลองเล่นฮ่อมขี้ทราย

๏ เจ้าผู้งูเหลือมอ้อ หากินตายตั้งแต่เต่า

สังบ่ขึ้นโคกกว้าง หากินซ้างค่าแพง

๏ อ้ายนี้ตั้งใจปากนำน้อง จนซิแจ้งไก่ขัน

มักบ่มักก็ให้ลมเล่น เหงานอนตางให้สว่าง

พอได้เป็นพี่น้อง เมื่อหน้าตื่มสหาย

๏ คันอ้ายมีเมียแล้ว อย่าลงเฮือนให้หมาเห่า

คำผญาเกี้ยว

ปลาซิวปักปวดดิ้น โลดเป็นผ่ำป่วยปี

๏ อัศจรรย์ใจแข้ หางยาวๆ บ่ได้ฮองนั่ง

บาดกระต่ายหางแป้ๆ บาดกระแตหางป้อม ๆ สังมาได้นั่งฮอง

๏ อัศจรรย์ใจโอ้ ข้าวสารอยู่ในโอยอคอตอดไก่

ไม้ไผ่ยอคอตอดซ้าง ปลาย่างอยู่ในหิ่งทะยานเต้นคุบแมว

๏ อัศจรรย์ใจม้อน กินแต่มอนสังมาฮู้จักเยี่ยว

บาดว่าไก่ผู้โจ้น กินน้ำเยี่ยวบ่เป็น

๏ กวางกินหมากขามป้อม ไปคาก้นขี้มั่ง

คันแมนมั่งบ่ขี้ สามมื้อกระต่ายตาย

๏ อัศจรรย์ใจโอ้ โอทองสังมาแตก

บาดว่ากะโป๋ะหมากพร้าว สังมามั่นกว่าโอ

๏ เก้าสิฆ่า สิบสิฆ่า ให้เอาแก่นกะยุงตี

อย่าได้เอาบาลี ต่อยตีตางค้อน

๏ ตาดีไปคล้องซ้าง สามปีมาเปล่า

ตาบอดไปคล้องซ้าง สามมื้อได้ขี่มา

๏ นกอี้เอี้ยง กินหมากโพไฮ

แซวๆ เสียง บ่มีโตฮ้อง

แซว ๆ ฮ้อง โตเดียวเหมิดหมู่

๏ เวียงจันทน์ฮ้าง เป็นโพนหมาจอก

บางกอกฮ้าง เป็นหม่องกระต่ายนอน

๏ ลิงซิงลิงขึ้นต้นไม้ บาดซิไบักโกกนาโถ

๏ กอยมันฮ้าง ฮามดินพลัดพราก

ข้าวกากลาจากเล้า ควายเฒ่าหง่วมเหงา

๏ นกหงส์ฮ่ำฮ้อง ลาคอนปละเปล่า

นกเจ่าลาพุ่มไม้ ลงน้ำล่องลอย

๏ กาเหว่าฮ้อง เทิงหัวยินโศก

โกนดกฮ้อง ไกลซู้จากเฮียม

๏ กลัวฟืนหนีจากหม้อ กวยกะทอลาข้าวปลูก

กกหูกลาจากไม้ก้ำพั้น พันมื้อบ่จวบกัน

๏ เป็ดเป็นผู้ไข่ ไก่เป็นผู้ฟัก

ขี้กะดักกะเดือนเป็นผู้เลี้ยง บุญซิได้แก่ใผ

๏ หอยกาบกี้ ฮู้ปากคือคน

ปลาซิวมีเขา ไล่ซนควายฮ่าย

๏ อัศจรรย์ใจไม้ ลำสะโหนผัดเกิดเป็นไม้แก่น

คึดยากขวานซิบ่าน คึดยากขวานซิเบี้ยว นีนื้อบั่นสะโหน

๏ อุปซนหัวขวัญเจ้า ราซานักปราชญ์

แม่น้ำใหญ่หัวต่อน้ำ เซน้อยบวกควาย

๏ สังพากันโตนลงห้วย หาฮังแตนต่อ

สังบ่ขึ้นโคกกว้าง หาซ้างค่าแพง

๏ อยากกินข้าว ให้ปลูกใส่พะลานหิน

อยากมีศีล ให้ฆ่าพ่อตีแม่

อยากให้คนแว่ ให้ฆ่าหมู่เดียวกัน

๏ หินแผ่นล้าน ก้อนใหญ่คือซิหนัก

บาดว่าเอาสะโหนติด ซั่งซาสังมาได้

๏ ผิว่าตามตาคิ้ว คือสะโหนซิหนักกว่า

คันแมนตาบ่คิ้ว ซิเอาเบื้องฝ่ายสะโหน

๏ อัศจรรย์ใจกุ้ง กุมกินปลาบึกใหญ่

ปลาซิวไล่สวบแข้ หนีไปซ้นหลืบหิน

๏ อัศจรรย์ใจแข้ หางยาวๆ บ่ได้ฮองนั่ง

บาดกระต่ายหางป้อมๆ สังมาได้นั่งฮอง

๏ อัศจรรย์หมาขบซ้าง สามแฮงล้มท่าว

บาดว่าซ้างลุกขึ้น หมาซิไห้ต่อสาม

๏ เฮือนมุงหญ้า ฝนตกมาสังว่าฮั้ว

บาดว่าลดหญ้าไว้ ฝนเท่งแลนกาย

๏ แผ่นดินไข้ ซิเอาหยังมาตุ้มห่ม

แผ่นดินออกหมากไม้ ยาแก้แมนหยัง

๏ อัศจรรย์ใจน้ำ วังใสสังมาขุ่น

อัศจรรย์ไม้แก่นหล่อน สังมาปิ้นป่งใบ

๏ อัศจรรย์วังเวิงกว้าง สังมากลายเป็นหาด

บาดว่าหาดแท้ๆ สังมาปิ้นต่าวเวิน

๏ บัวขี้แบ้ สังมาเกิดกลางหนอง

บัวทองไปเกิดก้ำ หัวสวนบ้านเก่า

บ่อนเลิ๊กมาเล่าตื้น พอยื้อย่องเถิง

๏ อัศจรรย์ใจกุ้ง หลังงอๆ เหยียดบ่ซือ

ธรรมชาติเป็นดังนั้น เพียรแก้กะบ่เถิง

คำผญาการดูลักษณะหญิง